Arch

Administrator · Administrator

LEOPOLD TYRMAND

pseud. Jan Andrzej Stanisław Kowalski (ur. 16 maja 1920 w Warszawie, zm. 19 marca 1985 w Fort Myers na Florydzie) – polski pisarz i publicysta, popularyzator jazzu w Polsce. Postać niezwykle w Polsce popularna w latach 50., owiana własną legendą, która była w dużej mierze wynikiem autokreacji.

Młodość

Leopold Tyrmand urodził się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Dziadek ze strony ojca, Zelman Tyrmand był członkiem zarządu warszawskiej synagogi Nożyków. Ojciec, Mieczysław Tyrmand posiadał hurtownię skór. Matką Tyrmanda była Maryla Oliwenstein. Jego rodziców podczas wojny wywieziono do Majdanka, tam zginął jego ojciec. Matka przeżyła wojnę, wyjechała do Izraela. Tyrmand nie ukrywał, że pochodzi z rodziny mieszczańskiej, ale nigdy nie wspominał o swoim żydowskim pochodzeniu, np. na kartach Dziennika 1954 rozważał skandynawską etymologię swojego nazwiska.

W 1938 Tyrmand ukończył warszawskie gimnazjum im. A. Kreczmara. Wyjechał wtedy do Paryża, gdzie przez rok studiował na wydziale architektury Académie des Beaux-Arts, czyli Akademii Sztuk Pięknych. Tam zetknął się po raz pierwszy z zachodnioeuropejską kulturą oraz amerykańską muzyką jazzową. Obie te fascynacje pozostawiły trwały ślad w jego twórczości.

II wojna światowa

Po wybuchu wojny Tyrmand przebywał w Warszawie, po kilku tygodniach przedostał się do Wilna, gdzie szybko stał się osobą popularną wśród tamtejszych uchodźców. Poznał wtedy m.in. Franciszka Walickiego, z którym połączyło go zainteresowanie jazzem. W czerwcu 1940 miasto zajęły wojska radzieckie. Tyrmand podjął wówczas pracę w wydawanym po polsku dzienniku Prawda Komsomolska. Publikował tam przez blisko rok codzienne felietony polityczno-propagandowe "Na kanwie dnia", zajmował się też tematyką sportową. Tyrmand dopiero w 1967 przyznał publicznie, że pracował dla komunistycznej gazety.[1] Henryk Dasko tak wyjaśnia ówczesne zajęcie Tyrmanda: miał wtedy dwadzieścia lat, był uciekinierem z okupowanej Warszawy, pozbawionym jakiegokolwiek osobistego lub środowiskowego doświadczenia z systemem komunistycznym. Pochodził z rodziny liberalnej, w której nie istniała antyrosyjska tradycja, istniały natomiast żywe sympatie lewicowe, (...) brat ojca, Jerzy Tyrmand, przyjaciel i współpracownik Oskara Langego, był komunistą i w latach dwudziestych przebywał przez dłuższy czas w Rosji.

Jesienią 1940 za pośrednictwem Waldemara Babinicza nawiązał kontakty z jedną z konspiracyjnych grup niepodległościowych. W kwietniu 1941 Tyrmand wraz z dwoma kolegami (Andrzejem Kornowiczem i Leszkiem Zawiszą) zostali aresztowani przez NKWD. W maju całą trójkę skazano na osiem lat więzienia za przynależność do antyradzieckiej organizacji.[2] 22 czerwca 1941 po ataku Niemiec na Wilno, Tyrmandowi i Kornowiczowi udało się uciec z rozbitego bombami transportu kolejowego i wrócić do Wilna.

Aby uniknąć identyfikacji jako Żyd (był w Wilnie osobą znaną), Tyrmand zdobył dokumenty na nazwisko obywatela francuskiego i zgłosił się dobrowolnie na roboty do Niemiec, chcąc, jak twierdził, dostać się do Francji. [3] W III Rzeszy pracował m.in. jako tłumacz, kelner, robotnik kolejowy i marynarz. W tej ostatniej roli próbował przedostać się w 1944 do neutralnej Szwecji. Z niemieckiego statku uciekł w norweskim porcie Stavanger, został jednak schwytany i osadzony w obozie koncentracyjnym Grini, niedaleko Oslo. Tam doczekał końca wojny.

Po wojnie

Po wojnie Tyrmand pozostał przez ponad rok w Danii i Norwegii. Pracował dla Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, był też korespondentem Polpressu w Norwegii, następnie kierownikiem biura prasowego polskiego poselstwa w Kopenhadze. W kwietniu 1946 powrócił do Warszawy.

Zaczął pracę jako dziennikarz w Agencji Prasowo-Informacyjnej, następnie w redakcji Przekroju. Pisał w wielu ówczesnych pismach: Przekroju, Expressie Wieczornym, Tygodniku Powszechnym, Reczpospolitej, Dziś i Jutro, oraz Ruchu Muzycznym. Specjalizował się w recenzjach: teatralnych, muzycznych i sportowych. W 1948 podczas Kongresu Intelektualistów we Wrocławiu przeprowadził wywiady m.in. z Pablem Picasso i Julianem Huxleyem. W 1947 ukazał się jego pierwszy zbiór opowiadań wojennych, Hotel Ansgar.

W 1950 Tyrmanda usunięto z redakcji Przekroju, po tym gdy napisał recenzję turnieju bokserskiego, w której skrytykował stronniczość radzieckich sędziów (sam turniej zakończył się protestami kibiców oraz interwencją milicji). Dzięki pomocy długoletniego przyjaciela - Stefana Kisielewskiego znalazł pracę w Tygodniku Powszechnym. Jednak w marcu 1953 Tygodnik Powszechny zamknięto po odmowie druku oficjalnego nekrologu Stalina. Tyrmand został wówczas obłożony nieoficjalnym zakazem publikacji.

Frustrację związaną z przymusową bezczynnością Tyrmand przelał na łamy Dziennika 1954, w którym relacjonuje pierwsze trzy miesiące roku 1954. Jawił się w nim jako przeciwnik komunizmu i ustroju socjalistycznego. Niewiele jednak wspomina o polityce, raczej z sarkazmem piętnuje cywilizacyjne, kulturowe i gospodarcze zacofanie Polski Ludowej. Dziennik zawiera również ostre sądy o wielu postaciach ówczesnej sceny kulturalnej. Tyrmand nie szczędzi również opisów swoich własnych przygód miłosnych.

Pisanie Dziennika przerwało w kwietniu 1954 zlecenie od wydawnictwa Czytelnik na napisanie Złego. Sensacyjną powieść o powojennej Warszawie wydano w grudniu 1955. Szybko stała się bestellerem, a jej autor - rozpoznawalną postacią. Złego, który w wielu miejscach przemycał krytykę powojennych porządków, traktowano jako jeden ze zwiastunów odwilży w polskiej literaturze. Niemniej krytyka przyjęła książkę chłodno.

W kwietniu 1955 ożenił się ze studentką ASP, Małgorzatą Rubel-Żurowską. Ich małżeństwo nie przetrwało długo, drugą żoną Tyrmanda została pod koniec lat 50. projektantka mody Barbara Hoff. Pisarz, znany ze swojej bezkompromisowości, oraz niekonwencjonalnego stylu życia (słynne były jego kolorowe skarpetki; zob. bikiniarz), stał się liderem powstającego ruchu jazzowego w Polsce. Organizował festiwale i koncerty, wydał też monografię U brzegów jazzu.

Passa literacka Tyrmanda trwała do roku 1958. Wydał jeszcze pierwszą część minipowieści Wędrówki i myśli porucznika Stukułki, oraz zbiór opowiadań Gorzki smak czekolady Lucullus. Wraz z zaostrzaniem polityki wewnętrznej przez rządy Władysława Gomułki, represje dotknęły też Tyrmanda. Cenzura zatrzymywała mu kolejne powieści, jak Siedem dalekich rejsów, odmawiano też wznowień (Zły stał się w ten sposób "białym krukiem"). Ostatnią powieścią, którą udało mu się podczas pobytu w Polsce opublikować był Filip (1961). Zgodę na ostatni wyjazd za granicę otrzymał w 1959, potem odmawiano mu paszportu. Władza piętnowała w ten sposób jego ostentacyjnie "burżuazyjny" styl życia.

Kolejną niewydaną w Polsce powieścią Tyrmanda stało się ukończone w 1964 Życie towarzyskie i uczuciowe. Piętnował w niej postawy moralne środowiska inteligencji twórczej - pisarzy, dziennikarzy i filmowców, przede wszystkim ich służebną rolę wobec komunistów. Pod fikcyjnymi postaciami bohaterów, w łatwy sposób można było rozpoznać autentyczne postaci ówczesnej polskiej kultury. Fragmenty książki, będące pamfletem na popularny warszawski salon Ireny Krzywickiej, wydrukowano w (warszawskim) tygodniku Kultura. Wywołały one skandal w środowisku literackim.

Paszport otrzymał dopiero w 1965, a z Polski wyjechał 15 marca 1965. Decyzję o powrocie uzależnił od szans na wydanie Życia towarzyskiego i uczuciowego. Powieść została jednak zatrzymana przez wydawnictwo, Tyrmand wydał ją w 1967 w paryskim Instytucie Literackim.

Emigracja

W 1965 Tyrmand podróżował po Europie oraz Izraelu (tam odwiedził matkę). Na początku 1966 odwiedził Stany Zjednoczone. Najpierw korzystał ze stypendium Departamentu Stanu, przyznane mu jako "znaczącej postaci opiniotwórczej". Po kilku miesiącach podjął decyzję o pozostaniu w Stanach Zjednoczonych na stałe. Początkowo publikował w paryskiej Kulturze, ale szybko stał się postacią rozpoznawalną na amerykańskiej scenie publicystycznej. W latach 1967-71 współpracował z renomowanym tygodnikiem The New Yorker, wydał też zbiory esejów: Dziennik amerykański oraz Zapiski dyletanta. W epoce kontrkultury i młodzieżowego buntu, Tyrmand okazał się być zwolennikiem wartości konserwatywnych, ostro sprzeciwiając się tendecjom lewicowym. Mottem jego twórczości z tego okresu stało się zdanie: "Przybyłem do Ameryki, aby bronić jej przed nią samą". Wykładał na takich uczelniach, jak na State University of New York i Uniwersytecie Columbia.

W 1971 The New Yorker, a następnie inne wydawnictwa odrzuciły mu pamflet na komunizm, wydany później jako Cywilizacja komunizmu. Wszedł również w konflikt z Jerzym Giedrojciem i zaprzestał publikacji w Kulturze. Tyrmand uznając się za prześladowanego przez "kulturę liberalną", nawiązał współpracę ze środowiskami konserwatywnymi. Trafił do założonego przez Johna Howarda, The Rockford Institute. W 1976 rozpoczęli wydawanie miesięcznika Chronicles of Culture, który do dziś jest jednym z ważnych głosów amerykańskiego konserwatyzmu. [4] Wydawał również nieregularny periodyk The Rockford Papers. W drugiej połowie lat 70. zredagował ponownie i wydał Dziennik 1954.

Poglądy Tyrmanda w latach 70. ulegały zaostrzeniu. Krytykował mainstreamowe amerykańskie media oraz Hollywood, wskazując na niszczenie etosu tradycyjnych wartości, a nawet "pogrom i holocaust kulturowy". Oskarżany w Polsce o pornografię, w Stanach zarzucał deprawację magazynowi Playboy.

W sierpniu 1971 ożenił się po raz trzeci - z Marry Ellen Fox, jego czytelniczką, doktorantką iberystyki na Uniwersytecie Yale. W styczniu 1981 urodziły im się dzieci: bliźnięta, Rebecca i Matthew. 19 marca 1985, Tyrmand zmarł na zawał serca podczas wakacji w Fort Meyers na Florydzie. Miał 65 lat.

Publikacje

Proza:

* Hotel Ansgar (1948)
* Zły (1955)
* Gorzki smak czekolady Lucullus (1957)
* Filip (1961)
* Życie towarzyskie i uczuciowe (1967)
* Siedem dalekich rejsów (1975)
* Wędrówki i myśli porucznika Stukułki (nieukończone, wyd. 1990)

Dziennik:

* Dziennik 1954 (1980, wersja oryginalna 1995)

Wybrana publicystyka:

* Fryzury Mieczysława Rakowskiego ("Kultura" 1967 nr 10)
* The Ugly Beautiful People: Essays on Liberal Culture (1985)
* Porachunki osobiste ("Kultura" 1967 nr 3)

Zbiory esejów i publicystyki:

* U brzegów jazzu (1957)
* Notebooks of Dilettante (1970), w polskim wydaniu Zapiski dyletanta w tłumaczeniu Małgorzaty Wolanin (1991)
* The Rosa Luxemburg Contraceptive Cooperative. A Primer on Communist Civilization (1972), w polskim wydaniu Cywilizacja komunizmu (1972)
* Tu w Ameryce, czyli dobre rady dla Polaków (1975)

Dramat:

* Polacy, czyli pakamera ("Dialog" 1961 nr 6).

Scenariusz:

* Niebo - projekt scenariusza ("Dialog" 1963 nr 6).

Bibliografia

* Henryk Dasko, Wstęp do "Dziennika 1954", s. 3-34, Warszawa 1999, ISBN 83-7255-238-X
* Mariusz Urbanek, "Zły Tyrmand", s. 240, Warszawa 1992, ISBN 83-900182-8-4

Przypisy

1. ↑ W szkicu Porachunki osobiste z 1967 wspomina, że jako konspirator był w Prawdzie Komsomolskiej dla kamuflażu reporterem sportowym. Kontakty z konspiracją nawiązał jednak później.
2. ↑ Karę ośmiu lat podaje Henryk Dasko, autor obszernego wstępu do oryginalnego wydania Dziennika 1954. Wstęp Jana Zielińskiego do pierwszego wydania Dziennika podaje: Aresztowany w kwietniu 1941, został skazany na dwadzieścia pięć lat więzienia za "konspirację antylitewską". Ta informacja pochodzi prawdopodobnie od samego Tyrmanda, który w latach 70. często idealizował swoją biografię. W biogramie opublikowanym przez Rockford Institute pisał, że "za udział w polskim ruchu oporu zapłacił pobytem w stalinowskim obozie koncentracyjnym", co mija się z prawdą.
3. ↑ W częściowo autobiograficznym Hotelu Ansgar tak pisze o tych robotach: ... gdy inni widzieli w OT (Organizacja Todt) jedynie faszystowskiego ciemiężyciela i eksploratora, Polacy widzieli w tym jeszcze coś, a mianowicie możliwości wspaniałych interesów. (wyd. Warszawa 2001, s. 68)
4. ↑ A właściwie jego odmiany, paleokonserwatyzmu, jak określa go anglojęzyczna Wikipedia.

[link widoczny dla zalogowanych]