Arch

Administrator · Administrator

Stanisław Ignacy Witkiewicz
herbu Nieczuja, ps. Witkacy

[link widoczny dla zalogowanych]

ur. 24 lutego 1885 w Warszawie, zm. 18 września[1] 1939 w Jeziorach w województwie poleskim – polski malarz, fotograf, pisarz, dramaturg i filozof.

Syn malarza i pisarza Stanisława Witkiewicza i Marii Pietrzkiewicz, nauczycielki muzyki, urodzony w Warszawie, w nieistniejącej już kamienicy przy ul. Hożej 11[2], pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Nieczuja. Matką chrzestną była Helena Modrzejewska, a ojcem chrzestnym legendarny w tamtych czasach w Zakopanem Jan Krzeptowski-Sabała.

Kwestia daty urodzenia Stanisława Ignacego Witkiewicza jest zagmatwana, bowiem w oficjalnych dokumentach, którymi posługiwał się przez całe życie, figuruje data 24 marca. Taką też datę zapisano w dokumentach parafii św. Aleksandra w Warszawie, gdzie Witkacemu udzielono chrztu z wody 8 czerwca 1885[3]. Jednakże rodzina oraz sam Witkiewicz przez całe życie obchodził urodziny 24 lutego.

Nie chodził do szkoły. Jego edukacją zajmował się ojciec, który sprowadzał mu do domu wybitnych korepetytorów (często profesorów uniwersyteckich). On też ukształtował w młodym Stanisławie Ignacym zainteresowanie sztuką i literaturą. Ten typ wychowania ukształtował człowieka niezależnego i niezwykle aktywnego intelektualnie. W późniejszych latach, syn buntował się przeciwko zaleceniom ojca, szukał własnej drogi i nią podążał.

Wśród jego kolegów znajdowali się m.in.: Leon Chwistek – znany malarz, późniejszy wybitny matematyk, profesor Uniwersytetu we Lwowie, Tadeusz Szymberski – poeta młodopolski oraz Bronisław Malinowski – światowej sławy antropolog, który zabrał Witkacego w charakterze fotografa na swoją wyprawę na Wyspy Trobriandzkie. Uczynił to jako przyjaciel, aby wyrwać Witkacego z przygnębienia po śmierci narzeczonej Jadwigi Janczewskiej, która popełniła samobójstwo.

Po powrocie z Australii Witkacy wstąpił do gwardii przybocznej cara. Brał udział w walkach I wojny i został ranny pod Witoneżem nad rzeką Stochód podczas szturmu na pozycję armii austriackiej (wśród której znajdowały się też oddziały Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego). Urlopowany, trafił do batalionu zapasowego w Petersburgu i przeżył wybuch rewolucji październikowej (w której po stronie bolszewików uczestniczyli jego podkomendni). Wybrany delegatem armii, trafił do Sowietu, ale nie odegrał tu znaczniejszej roli. Wkrótce wrócił do Polski, a doświadczenie sowieckiej rewolucji wywarło głęboki wpływ na jego późniejszą twórczość – pesymistyczną historiozofię, która odzwierciedlała wydarzenia rewolucji bolszewickiej, a później narodziny nazizmu w Niemczech. Potęgę i losy "ślepego tłumu", kierowanego przez zręcznych demagogów, Witkacy ukazał w swoich dramatach (np. Szewcy).

W 1936 r. udał się wraz ze swoim przyjacielem, znanym grafikiem Bronisławem Linke, na Śląsk gdzie dokumentowali życie tamtejszych mieszkańców skażone brudem i chorobami. Po wojnie Bronisław Linke stał się jednym z najzagorzalszych propagatorów twórczości Witkacego, ilustrując m.in. jego "Apokalipsę".

Niedoceniany za życia i zwalczany szczególnie zawzięcie przez akademików (Witkacy, buntując się przeciwko zaleceniom ojca, wstąpił do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, ale rozczarowany porzucił ją po dwóch latach), został po śmierci uznany za wielką osobowość artystyczną.[potrzebne źródło] Jego twórczość znana jest na całym świecie, a sztuki wystawiane są na najważniejszych scenach dramatycznych świata.[potrzebne źródło] Ciągle pozostała do odkrycia jego filozofia i estetyka, która wyprzedziła (i nadal wyprzedza) rozwój świadomości estetycznej społeczeństwa. Równie wnikliwie o sztuce pisał tylko Kandinsky. W 1935 dostał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury.

We wrześniu 1939 roku, po inwazji hitlerowskich Niemiec na Polskę, Witkacy opuścił Warszawę i uciekał wraz z innymi mieszkańcami na wschód. Nazajutrz po inwazji sowieckiej na Polskę, 18 września 1939, we wsi Jeziory w województwie poleskim Witkacy popełnił samobójstwo podcinając sobie tętnicę szyjną i zażywając weronal. Obecna przy tym jego przyjaciółka Czesława Oknińska pomimo zażycia dużej dawki narkotyków została odratowana. Ciało Witkacego odnalazł siedemnastoletni wówczas Włodzimierz Ziemlański – syn właścicieli majątku, u których zatrzymał się artysta.

W artykule Jacka Szczerby[4] Jacek Koprowicz przedstawił własną hipotezę o upozorowanym samobójstwie Stanisława Ignacego Witkiewicza w Jeziorach, po wkroczeniu Armii Czerwonej[5], a następnie o ukrywaniu się artysty za wiedzą Czesławy Oknińskiej (teza: Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885 – 1968? Według tej hipotezy Stanisław Ignacy Witkiewicz ukrywał się i zmarł w 1968 r. w Łodzi.). Poszlaki przemawiające za hipotezą upozorowanego samobójstwa, między innymi to, że świadek domniemanego samobójstwa Czesława Oknińska nie widziała ani momentu samobójstwa, ani zwłok artysty, wielokrotnie zmieniając zeznania. Zwłok artysty do tej pory nie udało się zidentyfikować – zob. pogrzeb w Zakopanem w 1988 r. i ekshumacja z 1994 r. (W 1988 r. w Zakopanem zamiast Stanisława Ignacego Witkiewicza pochowano zwłoki młodej kobiety[6] – ekshumowane wcześniej na cmentarzu w Jeziorach z mogiły oznaczonej jako grób Stanisława Ignacego Witkiewicza). Hipoteza ta nie jest powszechnie uznana m.in. z powodu nie odnalezienia zwłok artysty i nadal przyjmuje się, iż Witkiewicz popełnił samobójstwo w 1939.

Twórczość

W roku 1917 przyłączył się do grupy "formistów" i brał udział w jej wystawach. Dwa lata później, w roku 1919, wydał swoje główne dzieło estetyczne Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia zawierające Teorię Czystej Formy. Ta teoria estetyczna (bo nie był to program w przeciwieństwie do ówczesnych, licznych, nowych kierunków artystycznych) zdeterminowała jego późniejszą twórczość malarską oraz teatralną. I chociaż teoria ta stanowiła najlepszy opis tego, co się wówczas w sztukach plastycznych działo (m.in. kubizm, abstrakcjonizm), to pozostała właśnie niezrozumiana, budząc szereg nieporozumień (uprzedzonych niejako samym tytułem publikacji) i w zasadzie trwa to do dzisiaj. Teoria Czystej Formy została wykorzystana także w teatrze. Tutaj Witkacy okazał się wizjonerem i inspirował reżyserów. Pod wpływem teorii Witkacego wykreował swój teatr Tadeusz Kantor. Około 1926 roku Witkacy zrezygnował zupełnie z malarstwa olejnego. Ograniczył się do wykonywania pastelowych portretów w ramach tzw. "Firmy portretowej S. I. Witkiewicz". Portrety te, w regulaminie "firmy" zostały podzielone na 5 typów, w zależności od usytuowania na skali: naturalizm – Czysta Forma. Te ostatnie, wykonywane niegdyś pod wpływem narkotyków, z którymi Witkacy zapoznał się podczas służby w Rosji, a później "na trzeźwo", przyniosły mu sławę. Witkacy skategoryzował swoje portrety w pięciu podstawowych typach: od A do E.

* Typ A: osoba portretowana była przedstawiona bardzo dokładnie, bez przerysowań, bez cienia karykatury, jedynie tło portretów typu A było bardzo fantastyczne: dziwne postacie zwierzęce, bujna i niespotykana roślinność itp.
* Typ B: również dokładne ujęcie portretowanego, jednak z niewielką dozą podkreślenia charakterystycznych cech portretowanego.
* Typ C: przeznaczony głównie dla przyjaciół i znajomych, artysta wykonywał je na spotkaniach towarzyskich, czasami pod wpływem narkotyków, dlatego też na portretach typu C istnieją również dopiski takie jak Co – co oznaczało, że artysta tworzył pod wpływem kokainy, Et – eteru, Eu – eukodalu, portrety tego typu charakteryzowały się dużą dozą karykatury.
* Typ D: To samo co w Typie C jednak bez pomocy jakichkolwiek środków odurzających
* Typ E: zupełna dowolność w portretowaniu: czysta forma

Oprócz wymienionych powyżej głównych typów, są również portrety będące połączenie dwóch typów, na przykład A+E.

Dodatkowe znaki na obrazach Witkacego
Witkacy bardzo często na swoich obrazach (najczęściej portretach) dopisywał pod wpływem czego tworzył, ale nie tylko. Na jego obrazach można więc zauważyć takie oznaczenia:

* FBZ – fajka bez zaciągania
* FZZ – fajka z zaciąganiem
* NP 12 – nie palił 12 dni
* NΠ 3 – nie pił 3 dni
* cof. – pił kawę
* pyfko, pywo – piwo

Wśród tych oznaczeń znajdowały się także nazwy narkotyków jak np. peyotl bowiem Witkiewicz przez całe lata 30. z nimi eksperymentował, malując pod ich wpływem obrazy oraz pisząc teksty. Portrety wszystkich typów są chętnie kupowane przez kolekcjonerów, bowiem są oryginalne i świadczą o wielkiej inwencji artystycznej i talencie Witkacego. Witkacy jednak ubolewa, że największą popularnością cieszą się te "normalne" portrety, ale dzięki nim Firma Portretowa stała się przez pewien czas jego głównym źródłem utrzymania.

Sztuki teatralne i literatura

Mimo ówczesnych niepowodzeń inscenizacyjnych jego sztuk teatralnych, Witkacy nie zrezygnował z dalszego ich pisania. Jego sztuki doczekały się udanych inscenizacji w latach 70. XX wieku, np. Szewcy. Witkacy był także płodnym pisarzem. Po młodzieńczej powieści 622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta napisał Pożegnanie jesieni, Nienasycenie oraz niedokończone Jedyne wyjście.

Prace filozoficzne

W 1935 roku ukazało się jego podstawowe dzieło filozoficzne: Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia – zwane przez niego "hauptwerkiem". Napisał bardzo wiele pism krytycznych, estetycznych i filozoficznych. Jako krytyk Witkacy był równie radykalny i nonkonformistyczny jak Stanisław Brzozowski, co nie przysparzało mu przyjaciół. Ostatnie dzieło filozoficzne Witkacego, uzupełnienie "hauptwerku", to Zagadnienie psychofizyczne (1938) – oryginalna filozofia: biologiczny monadyzm, inspirowana monadyzmem Leibniza. Mimo że prawie całe jego archiwum przepadło podczas powstania warszawskiego, jego dzieła zebrane (bez wszystkich listów) obejmują 25 tomów.

Współczesna recepcja

W latach 80. XX wieku, po tym jak UNESCO ogłosiło rok 1985 rokiem Witkacego (stulecie urodzin), władze PRL postanowiły urządzić Witkacemu państwowy pogrzeb w Zakopanem. W 1988 roku sprowadzono z Ukrainy szczątki, które pochowano w grobie na Pęksowym Brzyzku. Jednak, ponieważ miejsce w jakim Witkacy pochowany był na Polesiu nie było właściwie oznaczone, w 1994 roku okazało się, że do Polski sprowadzono szczątki młodej, niezidentyfikowanej ukraińskiej kobiety[7]. Badań dokonała komisja anatomów powołana na wniosek posła Stanisława Rusznicy. Perypetie związane z ponownym pochówkiem poety opisał w piosence Rymowanka zza grobu, czyli piosenka nie bez racji, z racji ekshumacji[8] Jacek Kaczmarski, który osobie Witkiewicza poświęcił także dwie inne swoje piosenki: Autoportret Witkacego[9] i Witkacy do kraju wraca[10].

Równie paradoksalne były dzieje jego dzieł plastycznych. Poza wąską grupą entuzjastów, do lat 70. nikt się nimi nie interesował.[potrzebne źródło] Chociaż artysta był związany głównie z Krakowem, Zakopanem i Warszawą to największy zbiór jego obrazów (ok. 200 dzieł) ma Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku (obrazy i pastele trafiły tam, bowiem miejskie Muzeum w Lęborku odmówiło przyjęcia zbiorów po śmierci przyjaciela Witkacego, Teodora Białynickiego-Birula, lub kogoś z jego spadkobierców). Głównym centrum zainteresowania Witkacym w Polsce jest Wrocław i Warszawa, a jeden z najważniejszych zbiorów dokumentów trafił do Szczecina.

Ważniejsze dzieła Witkacego w układzie działowym

Powieści

* 622 upadki Bunga czyli Demoniczna kobieta – powst. 1911, pierwodruk 1972
* Pożegnanie jesieni (1927)
* Nienasycenie (1930)
* Jedyne wyjście – nieukończona; powst. 1932, pierwodruk 1968, pierwsza poprawna edycja krytyczna 1992

Dramaty – najważniejsze

Iuvenilia (teksty młodzieńcze, a raczej dziecięce, 8-letniego autora) [edytuj]

* Karaluchy 1893
* Odważna księżniczka 1893

Dramaty artysty dojrzałego
* Pragmatyści 1919
* Nowe wyzwolenie 1920
* W małym dworku 1921
* Metafizyka dwugłowego cielęcia 1921
* Kurka Wodna 1921
* Bezimienne dzieło 1921, publikacja 1962
* Mątwa 1922
* Nadobnisie i koczkodany 1922
* Jan Karol Maciej Wścieklica (1922)
* Wariat i zakonnica 1923
* Janulka, córka Fizdejki 1923
* Matka (1924)
* Sonata Belzebuba 1925
* Szewcy 1934

Pisma estetyczne – książki autorskie

* Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia 1919
* Szkice estetyczne 1922
* Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze 1923

Pisma filozoficzne – książki autorskie

* Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia 1935
* Zagadnienie psychofizyczne – nieukończona; (1938), pierwodruk 1978

Pisma różne – książki autorskie

* Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter 1932 – w nauce określana dla wygody zwięźle jako Narkotyki
* Niemyte dusze – powst. (1936), pierwodruk 1975, esej historiozoficzny o charakterze narodowym Polaków

Dzieła plastyczne – obrazy i rysunki (najważniejsze)

Wczesne i późniejsze rysunki węglem

* portrety, np. Ireny Solskiej, Brunona Schulza, Stefana Żeromskiego
* autoportrety

Obrazy olejne z okresu formistycznego

* Ogólne zamieszanie
* Rąbanie lasu
* Kompozycja fantastyczna
* Kuszenie św. Antoniego
* Portret Jarosława i Anny Iwaszkiewiczów
* autoportrety

Rysunki pastelami, zwłaszcza z okresu działalności "Firmy Portretowej S. I. Witkiewicz" [edytuj]

* cykl kompozycji "astralnych"
* portrety ludzi kultury, jak: Michał Choromański, Leon Chwistek, Zofia Nałkowska, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Karol Szymanowski, Julian Tuwim
* autoportrety

Dzieła plastyczne – fotografie

Prace czarno-białe, czasem ręcznie kolorowane

* zdjęcia lokomotyw na dworcu w Zakopanem
* portrety, na których są bliscy artysty, jak: ojciec Stanisław Witkiewicz, matka Maria Witkiewiczowa, narzeczona Jadwiga Janczewska, przyjaciel Bronisław Malinowski, żona Jadwiga Witkiewiczowa
* autoportrety

Edycje zbiorowe, pośmiertne

* Dzieła zebrane. Red.: Anna Micińska, Janusz Degler i Lech Sokół. Wstęp: Jan Błoński. Warszawa od 1992 – nieukończona jeszcze, z inicjatywy Anny Micińskiej podjęta krytyczna edycja naukowa
* Pisma filozoficzne i estetyczne. Warszawa 1974-1978, tomy I-IV
* Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne. Oprac. Janusz Degler. Warszawa 1976

[link widoczny dla zalogowanych]

.